Onkruid. Het is de ergernis van vele hobbytuinders. Ik weet er alles van. Mijn vrouw heeft een moestuin (ik kom doorgaans pas in actie als er geoogst en gekookt kan worden; ik houd niet zo van met mijn handen in de aarde wroeten) en zij barst regelmatig uit in langdurige tirades over brandnetels, allerhande grassoorten, akkerkers, heermoes en wat al niet.
Toch is onkruid niet alleen maar vervelend voor de moes- en siertuinadepten. Wie het onkruid herkent, leert veel over de staat van de tuin en vindt bovendien nog wat eetbaars ook.
Als ik vroeger met mijn vader of mijn oma langs tuinen en bermen liep, kwam er bij elk plantje en bloemetje wel een verhaal. Of het nu onkruid was of niet, ze wisten de naam, de herkomst en bezongen in poëtische termen de schoonheid. Ook de distel, het vergeet-mij-nietje en zelfs de paardenbloem konden rekenen op lyrische lofzangen.
Gewoon omdat ze een mooie bloem hadden, prachtige insecten aantrokken en soms zelfs eetbaar waren. En in zijn eigen tuin schoffelde mijn vader deskundig en geduldig het ongewenste weg om het gewenste te laten staan. Hij wist wat hij deed.
Het nut van onkruid
Dankzij mijn vader en mijn oma kon ik nog wel wat planten en bloemen die als onkruid te boek staan herkennen en benoemen, al ging dat niet veel verder dan de bekende paardenbloem, brandnetel, distel, boterbloem en de wetenschap dat bijen en hommels erg blij zijn met smeerwortel.
De ware interesse in onkruid kwam weer terug met de moestuin. Ik begreep de tirades van mijn echtgenote en de buurtuinders absoluut, en ik kon mij helemaal vinden in hun twijfel om in het opkomende groen te schoffelen. Want stel je voor dat je iets verwijdert dat juist wel zo’n mooi stukje groente of bloeiend bloemetje zou worden. Daarom ben ik mij af gaan vragen wat onkruid je vertelt over de bodemgesteldheid van je tuin en wat verder het nut en de mogelijke eetbaarheid is van vele (on)kruiden.
Ecosysteem
En dan is het handig om te weten wat wat is. Zeker als je geen gif of andere niet-natuurlijke bestrijdingsmiddelen wilt gebruiken en zoekt naar manieren om met het hele ecosysteem in je tuin te werken en te praten, kan het buitengewoon frustrerend zijn als bepaalde ongewenste planten alles wat je zo zorgvuldig opgekweekt en aangeplant hebt overwoekert.
Haagwinde
Zo was mijn vader buitengewoon alert op alles wat haagwinde was. Ik vond deze klimplant prachtig en kon uren kijken naar de witte bloemen die in de volksmond wel ‘pispotjes’ worden genoemd, maar mijn vader waarschuwde altijd streng: als je dit onkruid laat groeien en bloeien overwoekert hij binnen de korst mogelijke keren je hele tuin en belemmert hij met zijn diepe en rijk vertakte wortels alle andere planten in hun groei.
Toch heeft ook de haagwinde (en zijn roze-wit bloeiende zusje de akkerwinde) zijn nut. Vlinders zijn dol op deze woekeraar en aangezien ik gek ben op vlinders en de diversiteit van de vlinderpopulatie graag steun, probeer ik tegenwoordig ondanks de waarschuwingen van mijn vader de haagwinde gecontroleerd in een mooi onschuldig hoekje te laten staan.
Wat onkruid je vertelt over je bodem
Zo is er meer onkruid dat door de (moes)tuinier vervloekt wordt, maar dat een eigen verhaal vertelt over de bodemgesteldheid en een grote voedingswaarde kan hebben voor de grond.
Neem het ‘legoplantje’, oftewel heermoes. De tuinders op het moestuincomplex overtreffen elkaar in de verwensingen die ze dit wortelonkruid toewensen (ook onder andere de akkerdistel, paardenbloem, zevenblad en zuring zijn wortelkruiden; ze verspreiden zich niet alleen via de zaadjes van de bloemen, maar ook via een meerjarig en zeer krachtig wortelnetwerk), omdat het zo lastig te verwijderen is.
Heermoes
Ondertussen is heermoes wel een signaal voor arme grond, aarde die uitgeput is en waar nauwelijks voeding in zit. Daarom gaat die verdraaide heermoes zo diep met zijn wortels de grond in; het arme plantje zoekt zijn voedsel in diepere lagen.
Toen mijn vrouw een aan haar perceel grenzend stukje grond overnam waarop de vorige tuinder jaar in jaar uit alleen maar aardappels teelde, zat het in het voorjaar overvol met heermoes. Nu, drie jaar later, is de heermoes nog steeds aanwezig, maar is de grond wel rijk gevoed en weer vol van ondergrondse flora.
En daar heeft de heermoes zelf aan meegeholpen. Omdat het weerbarstige plantje zijn voeding uit de diepte haalt, geeft het eenmaal afgebroken en als ‘compost’ op de bodem achtergelaten deze voeding weer terug aan de aarde. Bovendien is heermoesgier (een mengsel van tien liter water, ongeveer een kilo heermoes en een paar flinke scheppen suiker dat je een paar weken laat gisten en vervolgens zeeft) een uitstekende remedie tegen bladluis. Een kleine waarschuwing: het stinkt vreselijk.
Onkruid kan ook lekker zijn
Zo heb ik inmiddels ook geleerd dat brandnetel juist weer een aanwijzing is dat de grond rijk gevuld is met voedingsstoffen, dat verse brandnetelthee erg lekker is (en niet prikt), dat je de jonge bladeren van het zevenblad zich uitstekend lenen voor een heerlijke pesto en dat ze ook klaargemaakt als spinazie heerlijk zijn, dat jonge paardenbloembladeren prima gedijen in salades en stamppotten en dat de jonge akkerkers net zo lekker is als tuinkers.
Het zijn allemaal wetenswaardigheden die het tuinieren een stuk leuker maken en ook een wandeling langs de berm tot een feest kunnen maken. De vraag is daarbij natuurlijk wel: hoe leer je al dat onkruid herkennen? Een wijze vader en grootmoeder zijn handige bronnen, maar als je verworden bent tot een waar stadsmens die alleen nog weet dat de cavia van je kinderen gek is op paardenbloembladeren (die je dan nog net herkent), wordt het lastiger.
Cursus over onkruid
Gelukkig is het internet een dankbare bron, zijn er geweldige boeken en bestaan er zelfs fantastische online cursussen. Om met dat laatste te beginnen is de Basiscursus Onkruid van Suze Peters een ware aanrader.
Suze Peters is al jaren tuinontwerper en medeauteur van het tevens aanbevelenswaardige Onkruidboek.
De stilte van de coronaperiode gebruikte ze om haar kennis van ‘planten op de verkeerde plek’ zoals zij onkruid omschrijft, te vatten in verschillende modules vol theorie, leuke opdrachten, waardevolle wetenswaardigheden en verrassende recepten die online te volgen zijn.
Je leert alles over onkruid herkennen, de verschillende manieren waarop onkruid zich verspreidt en hoe je de planten in toom kunt houden zonder gif te gebruiken. Ook besteedt ze ruim aandacht aan de waarde van onkruid voor de tuin en de grond en de mogelijke eetbaarheid.
Onkruidkaart
Om een begin te maken met de onkruidkennis en als amuse voor de online cursus biedt Peters gratis een waardevolle Onkruidkaart aan met een aantal veel voorkomende onkruiden en een korte beschrijving van hun goed en kwaad, eventuele eetbaarheid en meer.
Zo schrijft ze bijvoorbeeld over de witte klaver: ‘Dit is het bekende klavertje vier waar je naar zoekt in het gazon. Vier blaadjes is heel speciaal. Normaal heeft het drie blaadjes. Er zijn verschillende klavers. De witte klaver bloeit met witte bloemen. Insecten zijn daar gek op! Als je op blote voeten door het gras loopt, kan het zo zijn dat je geprikt wordt door een bijtje dat zich in het nauw gedreven voelt. Vandaar dat het jarenlang beleid is (en misschien nog steeds wel…) om klaver uit het openbaar gazon te verwijderen, zodat je in parken veilige ligweides hebt. Witte klaver heeft kleine taaie worteltjes die je tussen de graspollen uit moet halen. Een lastig klusje dus…waarom laat je hem niet gewoon staan. Even uitkijken waar je loopt en genieten van het gezoem. Je kunt ook om een klaver veldje heen maaien. Bijtjes blij en jij weet dat je daar niet moet lopen.’
Tuinparadijs vol biodiversiteit
Vooral die laatste zinnen onderschrijven haar motto en haar drijfveer. ‘Ik zie mensen meer grip krijgen op hun tuin als ze hun tuin gaan zien als een kleine wildernis waar allerlei planten en dieren leven’, zei Peters al eens over de cursus. ‘Als je het aandurft om je daaraan over te geven, dan zal je zien dat het weinig moeite gaat kosten om van jouw tuin een paradijsje te maken voor mens en dier waarin je toch de regie houdt.’
En dat is misschien wel het leukste en belangrijkste: door onkruid en de mogelijkheden en waarde ervan te herkennen, kun je op een harmonieuze manier met je tuin omgaan en is je beloning een prachtig kunstwerk waarin gewenste en (niet meer zo) ongewenste planten en bloemen naast elkaar bestaan en waar prachtige en even nuttige beesten en insecten zowel boven- als ondergronds welig tieren en zonder schade aan te richten mee kunnen genieten van jouw kennis en kunde.
Vervloek jij soms onkruid en wil je het maar liefst zo snel mogelijk verwijderen, of geniet jij van deze prachte en de bijkomende biodiversiteit? Laat dan zeker een reactie achter onderaan deze pagina.
